Ihe odide a bụ akwụkwọ ọdịnala nke ndị India bi na Quiché nke Guatemala, bụ onye sitere na ndị bi na mpaghara Yucatan, bụ Mayan.
Na mgbakwunye na nke mbụ Mayan, akara nke agbụrụ Toltec nke, na-abịa site na ugwu nke Mexico, wakporo Yucatan Peninsula n'okpuru iwu nke Quetzalcóatl na narị afọ nke 11 nke mba anyị, ka a hụrụ na ngalaba agbụrụ na asụsụ nke alaeze oge ochie. bụ.
Ihe ndekọ dị na akwụkwọ ahụ na-ekpughe na ebo ndị Guatemalan biri ogologo oge na mpaghara Laguna de Terminos na, ikekwe ha enweghị ohere zuru oke na nnwere onwe dị mkpa maka ọrụ ha, ha gbahapụrụ ya wee malite njem njem zuru oke na ala ndị ahụ. site na ime, na-agbaso usoro nnukwu osimiri ndị sitere na ugwu Guatemala: Usumacinta na Grijalva. N'ụzọ dị otú a, ha rutere ugwu na ugwu nke ime ebe ha guzobere ma gbasaa, na-eji akụ na ụba mba ahụ na akụrụngwa ọ na-enye ha maka nchekwa megide ndị iro ha.
N'ime ogologo njem ha, na n'oge mmalite nke obibi ha na ala ọhụrụ ndị ahụ, ebo ndị a tara ahụhụ dị ukwuu nke akọwara na akwụkwọ, rue mgbe ha chọtara ọka wee bido ịkọ ugbo. Nsonaazụ, kemgbe ọtụtụ afọ, dị ezigbo mma maka mmepe nke ndị bi na ọdịbendị nke otu dị iche iche, nke mba Quiché pụtara.
Ọ bụrụ na mmepụta ọgụgụ isi gosipụtara oke ogo nke ọdịbendị nke ndị mmadụ, ịdị adị nke akwụkwọ nwere nnukwu oke na agụmakwụkwọ dị ka Popol Vu zuru oke iji nye Quichés nke Guatemala ebe nsọpụrụ n'etiti ụmụ amaala niile nke New World. .
Na Popol Vuh akụkụ atọ nwere ike iche. Nke mbu bu nkowa banyere okike na mbido mmadu, bu onye mgbe otutu ule adighi emeputa site na oka, oka a bu ihe ndabere nke nri nke ndi bi na Mexico na Central America.
N'akụkụ nke abụọ, ihe omimi nke ndị na-eto eto bụ Hunahpú na Ixbalanqué na ndị mụrụ ha ji mmụọ ọjọọ ha chụọ àjà na alaeze nke ọchịchị Xibalbay; na oge nke ọtụtụ akụkọ na-atọ ụtọ, ị ga-enweta mmụta na omume, ntaramahụhụ nke ndị ajọ omume na mmechuihu nke ndị mpako. Ihe omuma di iche iche choro ihe omimi nke akuko banyere ihe omimi na nka nke ndi mmadu kwuru na o nweghi onye ozo na pre-Columbian America.
Akụkụ nke atọ anaghị ewepụta akwụkwọ edemede nke abụọ, mana enwere ọtụtụ akụkọ metụtara mmalite nke ụmụ amaala Guatemala, njem ha, nkesa ha na mpaghara ahụ, agha ha na oke nke agbụrụ Quiché ruo obere oge tupu mmeri ndị Spain.
Akụkụ a na-akọwakwa usoro nke ndị eze chịrị mpaghara ahụ, mmeri ha na mbibi nke obere obodo ndị na-akwadoghị onwe ha n'okpuru ọchịchị nke Quiche. Maka ọmụmụ banyere akụkọ mgbe ochie nke alaeze ndị amaala ahụ, data sitere na akụkụ a nke Popol Vuh, nke akwụkwọ ndị ọzọ dị oke ọnụ gosipụtara, Titulo de los Señores de Totonicapán na akụkọ ndị ọzọ sitere n'otu oge ahụ, enweghị uru ọ na-enweghị atụ.
Mgbe, na 1524, ndị Spen, n'okpuru iwu nke Pedro de Alvarado, wakporo iwu nke Cortés nke dị nso na ndịda Mexico, ha hụrụ nnukwu mmadụ n'ime ya, nwe obodo mepere emepe yiri nke ndị agbata obi ya dị n'ebe ugwu. Quichés na Cakchiqueles nwere etiti mba ahụ; n’ebe ọdịda anyanwụ biri ndị Mam India ndị ka biri na ngalaba nke Huehuetenango na San Marcos; n’akụkụ ebe ndịda nke Ọdọ Mmiri Atitlán bụ agbụrụ siri ike nke ndị Zutujiles; na, n’ebe ugwu na owuwa anyanwu, ndi ozo di iche na asusu di iche gbasaa. Otú ọ dị, ha niile bụ ụmụ nke ndị Maya, ndị nọ n'etiti kọntinent ahụ, mepere anya na narị afọ mbụ nke oge ndị Kraịst.
