Fray Diego de Landa, onye ozi ala ọzọ nke Francis na onye na-akọ akụkọ ihe mere eme na narị afọ nke 16 na Yucatán, na-anụ ọkụ n'obi maka ozi ọma ya, gara ọtụtụ ebe na peninshula ebe a maara na e nwere mkpọmkpọ ebe nke ndị ọbịa oge ochie.
Otu n'ime njem ndị a mere ka ọ gaa isi obodo a ma ama bụ Chichén Itzá, bụ nke e chebere nnukwu ihe owuwu, ndị akaebe gbara ọkpụrụkpụ banyere ịdị ukwuu gara aga na akụkọ nke ndị okenye abịala na njedebe mgbe agha dị n'etiti ndị Itzáes na ndị Cocom. Na ngwụsị nke esemokwu ahụ, a gbapụrụ Chichén Itzá ma ndị bi na ya kwagara ala ọhịa nke Petén.
Mgbe ọ nọ na mkpọmkpọ ebe, ụmụ amaala obodo nke Fray Diego kpọgara ya na cenote a ma ama, nke ọma nke ọma site na ọdịda nke elu ụlọ nke kpuchiri osimiri dị n'okpuru ala, na-enye ndị mmadụ ohere iji mmiri ahụ mee ihe maka nri ha.
Nnukwu oghere a nwere àgwà dị nsọ maka ndị Mayan oge ochie, ebe ọ bụ ụzọ isi nwee nkwukọrịta na Chaac, chi nke mmiri nke kachasị mma, onye na-ahụ maka mmiri ozuzo nke na-enye ubi mmiri ma nwee mmasị na uto nke ahịhịa, ọkachasị ọka na osisi ndị ọzọ ha nyere ndị ikom ahụ nri.
Diego de Landa, onye nyocha, site na nsụgharị nke ndị okenye gụrụ akwụkwọ n'oge tupu mmeri ahụ, ọ mụtara na Cenote dị nsọ bụ otu n'ime saịtị kachasị mkpa n'ememe ndị a na-eme n'isi obodo oge ochie. . N’ezie, site n’aka ndị ozi ya, ọ mụtara akụkọ mgbe ochie na-aga site n’ọnụ gaa n’ọnụ ma na-akọwa akụnụba ndị magburu onwe ha, gụnyere ọla edo na ọla jade, yana onyinye ụmụ anụmanụ na ụmụ nwoke, ọkachasị ụmụ agbọghọ na-amaghị nwoke.
Otu n'ime akụkọ ifo kọrọ akụkọ banyere di na nwunye dị afọ iri na ụma bụ ndị chebere ịhụnanya ha n'ọhịa, megide mmachibido iwu nke nne na nna nwa agbọghọ ahụ izute nwoke, n'ihi na kemgbe ọ bụ nwata akara aka akara ya akara aka: otu ụbọchị, Mgbe ọ mere agadi, a ga-enye ya Chaac, na-atụpụ ya site na ebe ịchụàjà dị nsọ nke dị na nsọtụ cenote, na-enye ndụ ya ka mmiri ozuzo ga-enwe mgbe niile na mpaghara nke Chichén Itzá.
Otu ụbọchị eriri wee rute ma ndị ntorobịa hụrụ n'anya jiri nhụjuanya sị nke ọma, ọ bụ n'oge ahụ ka onye ahụ dị afọ iri na ụma kwere onye ọ hụrụ n'anya nkwa na mmiri agaghị anwụ ya. Ndi mmadu a gara ebe-ichu-aja, ma mgbe ha gbasasịrị ekpere anwansi na otuto nye chi nke mmiri ozuzo, oge ngwụcha biara nke ha tufuru ọmarịcha ọla-edo ya na ya nwanyị, onye kwara akwa na-awụ akpata oyi mgbe ọ dara na tọgbọ chakoo ozu ya na-emikpu n’ime mmiri.
Nwa okorobịa ahụ, ka ọ rịgoro na ọkwa dị nso na mmiri ahụ, zoo ya n'anya ndị mmadụ, na-atụgharị onwe ya iji mezuo nkwa ya. Enweghi ụkọ ndị hụrụ ọkwa arụ ma dọọ ndị ọzọ aka na ntị; iwe ahụ gbakọtara ọnụ ma ka ha na-ahazi ijide ndị gbara ọsọ, ha gbapụrụ.
Chi mmiri ozuzo tara obodo ahụ dum ahụhụ; Ọ bụ ọtụtụ afọ nke ụkọ mmiri ozuzo mere ka Chichén belata, na-esonye ụnwụ ahụ na ọrịa ndị kachasị njọ nke mebiri ndị ọbịa ahụ ụjọ, ndị na-ata ndị ụta ahụhụ maka nsogbu ha niile.
Ruo ọtụtụ narị afọ, akụkọ ifo ndị ahụ na-ekpughe ihe omimi banyere obodo ahụ gbahapụrụ agbahapụ, nke ahịhịa kpuchiri ya, ọ ga-abụkwa ruo na mbido narị afọ nke iri abụọ mgbe Edward Thompson, na-eji ogo ya dị ka onye nnọchi anya, ka akwadoro dị ka onye nnọchi anya United States. , nwetara ala nke etinyere mkpọmkpọ ebe nke onye nwe ala Yucatecan nke tụlere ebe na-ekwesịghị ekwesị ịgha mkpụrụ ma wee nye ya obere uru.
Thompson, onye maara akụkọ ọdịnala ndị metụtara akụ dị egwu ndị a tụbara na mmiri nke cenote, tinyere mbọ ya niile iji chọpụta ma eziokwu nke akụkọ ndị ahụ. N'agbata 1904 na 1907, nke mbụ ya na ndị na-egwu mmiri na-egwu mmiri na mmiri apịtị wee mesịa jiri obere dredge dị mfe, ọ wepụtara ọtụtụ narị ihe dị oke ọnụ nke ihe dị iche iche dị iche iche site na ala nke olulu ahụ dị nsọ, otu n'ime ha bụ pectorals mara mma na okirikiri a kpụrụ akpụ. jed, na diski, efere na mgbịrịgba na-eji ọlaedo arụ ọrụ, ma ọ bụ site n'iji usoro hama ma ọ bụ jiri usoro wax nke furu efu na-arụ ọrụ n'ime ụlọ ọrụ ahụ.
O di nwute, eweputara ihe omuma ahu site na mba anyi, na otutu ihe, echekwara ya ugbu a na mkpokọta Peabody Museum na United States. Nyere ndị Mexico ọnwụ na nloghachi ha ihe karịrị afọ iri anọ gara aga, ụlọ ọrụ a weghachitere ọtụtụ ọla edo na ọla kọpa 92, ọkachasị, ebe ebe ya bụ Mayan Room nke National Museum of Anthropology, na 1976 e nyefere 246 ihe Mexico , nke kachasị ihe ịchọ mma jed, iberibe osisi na ndị ọzọ na-egosi, maka mpako nke ndị Yucatecans, na Museum Museum nke Mérida.
Na ọkara nke abụọ nke narị afọ nke 20, e nwere njem ọhụụ ọhụrụ na Cenote dị nsọ, nke ndị ọkachamara na-amụ banyere ihe ochie na ndị ọkachamara pụrụ iche na-achịkwa ugbu a, bụ ndị jiri igwe eji egwu ala. N'ihi ọrụ ya, ihe ọkpụkpụ pụrụ iche bịara pụta ìhè, na-egosipụta atụmatụ nke jaguar nke ụdị ọmarịcha nke mbụ Postclassic Maya, nke rụrụ ọrụ dị ka onye na-ebu ọkọlọtọ. Rescuedfọdụ ọla kọpa ndị dị n'oge ha yiri ọla edo na-egbuke egbuke, na ihe ịchọ mma dị mfe nke jade, na ọbụnadị iberibe a rụrụ na rọba, nke oke nri siri ike, nke echekwarala na mmiri ahụ.
Ndị ọkà mmụta banyere mmadụ na-atụsi anya ike ka ọkpụkpụ mmadụ gbaa akaebe na eziokwu nke iberibe ahụ, mana enwere mpekere nke ọkpụkpụ ụmụaka na ọkpụkpụ anụmanụ, ọkachasị anụ ọhịa, nchọpụta nke na-agbagha akụkọ ifo nke ụmụ agbọghọ achụrụ àjà.
